खंडोबा/मल्हारी मार्तंड भाग-१
पूर्वीच्या काळी धर्म प्रधान भारतीय समाज मनाची व्यापक प्रमाणात अशी धारणा होती की आपल्याला कोणत्यातरी अज्ञात दैवी शक्तीने चमत्काराने संकटातून तारावे. आपल्या प्रापंचिक आदी व्याधी त्या शक्तीच्या योगे दूर व्हाव्यात आपल्या काम-कामनांची पूर्तता तिने करावी, म्हणून आपण त्या शक्तीची पूजा करावी म्हणजे ती शक्ती आपणास प्रसन्न होईल, आपोआपच दुःखसंकटातून आपली मुक्ती होईल. या भावनेतूनच दैवतांच्या,जसे की देवी,विष्णू , म्हस्कोबा वगैरे सारख्या देवतेचे पूजनाचा अर्चनाचा प्रकार रूढ झाला. पुढे या देवतांच्या विकसन प्रक्रियेत टप्प्याटप्प्याने त्यांची प्रतीके निर्माण झाली, निरनिराळ्या उपासना पद्धती अस्तित्वात आल्या व वेगवेगळे विधी साजरे होऊ लागले. यातच महाराष्ट्राचे कुलदैवत मल्हारी मार्तंड खंडोबा यांच्याही उपासना पद्धती त विविध प्रतीके निर्माण झाली.
खंडोबाची प्रतीके
खंडोबाच्या उपासना पद्धतीमध्ये लिंग तांदळा मूर्ती टाक इत्यादी प्रतीके प्रामुख्याने आढळतात. पूर्वी भक्त लोक देवीच्या मुखवट्याप्रमाणेच खंडोबाचाही मुखवटा बनवून घेत परंतु हे प्रतीक फारसे प्रचारात आढळत नाही .काही मुरळ्यांजवळ ते आजही पहावयास मिळते परंतु तुरळकपणेच.
*लिंग*- मल्हारी महात्म्यात मार्तंड भैरव हे लिंगद्वयाने प्रकट झाल्याचे वर्णन आहे. शिवाय मार्तंड भैरव हा शिवाचा अवतार असल्यामुळे त्यांच्या प्रतिकांमध्ये लिंग हे महत्त्वाचे प्रतीक मानले जाते. बहुतेक खंडोबा स्थानी खंडोबा म्हाळसा अशी लिंगद्वय आढळतात. तर काही ठिकाणी त्यांच्याबरोबर बाणाईचेही तिसरे लिंग आढळते ही लिंगे स्वयंभू म्हणजे न घडवलेली रुद्राक्षा सारखी ओबडधोबड व अचल असतात. ती खडकातूनच निर्माण झालेली असतात.
*तांदळा*- ही एक घडवलेली चळ शिळा असून बहुदा वर निमुळती होत गेलेली आढळते. बऱ्याच ठिकाणी खंडोबाच्या पूजनामध्ये तांदळाचे प्रतीक म्हणून खंडोबाचे पूजन केले जाते .
*मूर्ती*- खंडोबाच्या मूर्ती बैठ्या उभ्या अश्वारूढ अशा स्वरूपात आढळतात. यापैकी बैठकी मूर्ती सिंहासनस्थ असते. मांडी घालून बसलेल्या मूर्तीच्या दोन गुडघ्यांखाली आसनावर मणीमल्लाची मुंडे असतात, या मूर्ती चतुर्भुज असून त्यांच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, डमरू व पानपात्र या वस्तू आढळतात आणि सोबत कुत्रा, घोड्यांच्याही मूर्ती आढळतात तर कधी खंडोबा म्हाळसा व बाणाई यांच्या उभ्या मुर्त्या आढळतात. अनेक ठिकाणी मार्तंड भैरवाच्या शिवस्वरूपाची प्रतीक म्हणून नंदी हे वाहन आढळते. अश्वारूढ मूर्तीत कधी खंडोबा एकटा असतो तर कधी त्याच्या पाठीमागील बाजूस म्हाळसा असते.
*टाक*-प्रत्येक खंडोबा भक्ताच्या देव्हार्‍यात पूजेचा टाप हमखास आढळतो, हे टाक सोन्याचे चांदीचे किंवा रुप्याचे बनविलेले असतात. घरातल्या देवाऱ्यात हा टाक शक्यतो सोन्याचा असावा असा संकेत आहे. सुवर्णाच्या पर्णावर उठावाच्या छापाने बनवलेली खंडोबाची प्रतिमा अश्वारूढ असते ,मागे म्हाळसा बसलेली असते. कुलधर्म कुलाचाराच्या प्रसंगी टाक आवश्यक असतो. लग्न ,मुंज ,घट बसवताना जागरण गोंधळ इत्यादी प्रसंगी हे टाक प्रामुख्याने पुजले जातात. नव्याने तयार केलेले टाक जेजुरीला किंवा इतर महत्त्वाच्या खंडोबा स्थळी नेऊन मंदिरातील मार्तंड भैरवाचा शिवलिंगासस्पर्श करून त्यावर भंडारा टाकून आणतात.
*पाउतका किंवा पादुका*- या प्रतीकांमध्ये पावलांचे ठसे दगड किंवा मार्बल वर कोरलेले असतात. तसेच सोन्या चांदीच्या पातळपत्रावर उंटविले असतात. सध्या पावलांच्या ठशांचे चित्रे असलेल्या रंगीत स्टाईल फरशी ही सर्वत्र उपलब्ध असतात.
श्री हेमेंद्र पंचभाई
(अलख आदेश)
(नमो आदेश)
(नर्मदे हरर)
टीप-पुढील भाग क्रमश:
